महाराष्ट्रात एका बाजूला स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुका, विशेषतः नगरपरिषदा आणि नगरपंचायतींच्या निवडणुका ऐन रंगात आल्या आहेत, तर दुसरीकडे साखर कारखान्यांचा गळीत हंगाम जोरात सुरू आहे. या दोन महत्त्वाच्या गोष्टी राज्याच्या समाजजीवनावर प्रभाव टाकत असताना, संपूर्ण महाराष्ट्रात एक वेगळी आणि गंभीर चर्चा केंद्रस्थानी आली आहे ती म्हणजे बिबट्यांची वाढलेली दहशत.
परवापर्यंत बिबट्याने केलेल्या हल्ल्यांच्या बातम्या प्रामुख्याने पुणे जिल्ह्याच्या उत्तर भागातून येत होत्या. मात्र, आता ही समस्या केवळ एका भागापुरती मर्यादित राहिलेली नाही. पश्चिम महाराष्ट्रातील सांगली, कोल्हापूर प्रमाणेच अहिल्यानगर, नाशिक, जळगाव आणि विदर्भातील नागपूरसारख्या शहरांमध्येही मानवी वस्तीत बिबट्या शिरल्याच्या बातम्या दररोज येऊ लागल्या आहेत. गेल्या काही वर्षांमध्ये अन्य वन्य प्राण्यांप्रमाणेच माणसांवरील बिबट्यांचे हल्ले वाढत असल्याचे आपण अनुभवत आहोत, पण यंदा हा मानव-बिबट संघर्ष खूपच वाढलेला आणि हिंसक झालेला दिसत आहे.
या वाढत्या संघर्षामुळे लोकांमध्ये भीती आणि संतापाची भावना निर्माण झाली आहे. यावर सरकारने हाती घेतलेले उपाय ‘तहान लागल्यावर विहीर खोदण्यासारखे’ असल्याची टीका वन्यजीव अभ्यासक करत आहेत. वरवरच्या आणि तात्पुरत्या उपाययोजनांनी या समस्येवर कायमस्वरूपी मात करता येणार नाही, असे तज्ञांचे ठाम मत आहे. राज्यात सर्वत्र बिबट्यांचे हल्ले का वाढत आहेत? त्यांना रोखण्यासाठी केले जाणारे उपाय कितपत पुरेसे आहेत? आणि मानव-बिबट संघर्ष थांबवण्यासाठी नेमके काय करणे आवश्यक आहे? याची सविस्तर माहिती जाणून घेऊयात.
बिबट्या मानवी वस्तीत का शिरतोय?
वन्य प्राण्यांनी मानवी वस्तीत शिरणे आणि तिथल्या पाळीव प्राण्यांवर किंवा प्रसंगी माणसांवर हल्ले करणे, हे प्रकार तसे नवे नाहीत; पण गेल्या १५-२० वर्षांत परिस्थिती खूप बदलली आहे. ग्रामीण भागाला लागून असलेल्या जंगल परिसरात मोठ्या प्रमाणात काँक्रिटीकरण झाले. रस्ते, पूल, धरणे, खाणी आणि नागरी वसाहतींसाठी मोठ्या प्रमाणावर झाडे तोडली गेली. अनेक ठिकाणी माणसांची वस्ती आणि शेती थेट जंगलांच्या जवळ पोहोचली.
दुसरीकडे, जंगलांमध्ये अवैध वृक्षतोड, लाकूड तस्करी आणि वन्यजीवांच्या शिकारीचे प्रमाणही वाढले, ज्यामुळे वन्य प्राण्यांचा नैसर्गिक अधिवास धोक्यात आला. जंगल आणि आरक्षित वनांमध्ये तृणभक्षी प्राणी (शिकार) कमी होऊ लागल्याने वाघ, बिबट्यांसारखे शिकारी किंवा मांसभक्षी प्राणी अन्नाच्या शोधात जंगलाच्या सीमा ओलांडू लागले.
पूर्वी रात्रीच्या काळोखात मानवी वस्तीत शिरणाऱ्या या प्राण्यांना तिथल्या प्रकाशाची आणि माणसांच्या हालचालींची भीती वाटायची, पण आता ती हळूहळू नाहीशी झाली आहे. त्यामुळे हे प्राणी दिवसा-उजेडीसुद्धा वस्तीमध्ये शिरू लागले आहेत. यातही बिबट्याला मानवी वस्तीत कुत्रे, शेळ्या, मेंढ्या, वासरे, कोंबड्या असे पाळीव प्राणी आणि पक्षी सहज उपलब्ध होत असल्याने, अन्नाच्या दृष्टीने हा भाग त्याच्यासाठी अधिक सुरक्षित आणि सोयीस्कर ठरला आहे. त्यामुळे, पूर्वी मानवी वस्तीला घाबरणाऱ्या बिबट्याला आता या भागाची ‘Habituation’ (सवय) झाली आहे. तो अगदी इथल्या पाळीव प्राण्यांप्रमाणे सहजपणे वावरत असल्याचे वन्यजीव अभ्यासक सांगतात.
अन्य प्राण्यांप्रमाणे बिबट्याचाही नैसर्गिक अधिवास धोक्यात आला असला तरी, तो इतर प्राण्यांच्या तुलनेत मानवी वस्तीत ‘जुळवून’ घेणारा प्राणी आहे. बिबट्याने वस्तीभोवतीच्या वातावरणाशी जुळवून घेतले आहे. गावांभोवती असलेली शेती—विशेषतः दाट उसाचे फळ आणि गवताची कुरणे—याला जंगल इतकीच सुरक्षित वाटू लागली आहे. त्यामुळे, जंगलातून बाहेर पडून तो वस्त्यांच्या जवळ भक्ष मिळत असल्याने उसाच्या शेतांमध्ये किंवा कुरणांमध्ये दडून राहू लागला आहे.
या समस्येचा संबंध साखर कारखान्यांच्या गळीत हंगामाशी जोडला जातो. आपल्याकडे दरवर्षी ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये साखर कारखान्यांचा गाळप हंगाम सुरू होतो आणि गावोगावी उसाची तोड सुरू होते. जेव्हा उसाच्या फडांच्या परिसरात माणसांच्या हालचाली सुरू होतात, तेव्हा तिथे लपलेले बिबटे दुसरा आश्रय शोधण्यासाठी बाहेर पडतात. याच काळात भक्ष म्हणून ते जवळपासच्या वस्तीतील प्राण्यांवर आणि अनेकदा माणसांवरही हल्ले करतात. यावर्षी १ नोव्हेंबरपासून गळीत हंगाम सुरू झाला आणि उसाची तोडणी सुरू झाल्याने याच काळात बिबट्या वस्तीत शिरल्याच्या आणि हल्ले केल्याच्या घटना वाढल्याचे स्पष्ट दिसून येते.
पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर, शिरूर, खेड, आंबेगाव या तालुक्यांमध्ये उसाची शेती मोठ्या प्रमाणात आहे. गेल्या महिनाभरातील हल्ले पाहता, उसाच्या शेतातून आणि गाव-कुरणातून बिबटे वस्तीत आल्याच्या घटना घडल्या आहेत. याचप्रमाणे अहिल्यानगर, नाशिक, सांगली, कोल्हापूर या जिल्ह्यांमध्येही ऊस आणि बागायती शेती मोठ्या प्रमाणात असल्याने, तिथेही बिबटे मानवी वस्तीत प्रवेश करत आहेत.
पश्चिम महाराष्ट्रातील उसाच्या शेतीचा मुद्दा समोर ठेवला, तरी विदर्भात आणि तेही नागपूरसारख्या शहरात बिबट्या कसा येतो, असा प्रश्न साहजिकच पडू शकतो. अभ्यासकांच्या मते, नागपूर शहराचा परिसर मुळातच जंगल आणि व्याघ्र प्रकल्पांच्या जवळ असल्याने त्या भागात बिबट्यांचा वावर अधिक असतो. त्यातच अलीकडच्या काळात नागपूरमध्ये मिहान आणि इतर निवासी-औद्योगिक वसाहतींच्या उभारणीमुळे परिसरातील झाडा-झुडपांची मोठ्या प्रमाणात तोड झाली. परिणामी, बिबट्यांचा नैसर्गिक भ्रमण मार्ग संपुष्टात आल्याने, ते शहरालगतच्या वस्त्यांमधून किंवा मोकळ्या भागातून मानवी वस्तीत येतात. अंबाझरी वनामध्ये किंवा इतर लहान जंगलांमध्ये भक्ष न मिळाल्यास, बिबटे सहज उपलब्ध होणाऱ्या भक्षाच्या शोधात शहरातील वस्तीकडे वळतात, असे सांगितले जाते.
एकूणच, महाराष्ट्रात गेल्या काही वर्षांत बिबट्यांचा मानवी वस्तीतील वावर आणि हल्ले वाढले असले तरी, यावर्षी त्यात लक्षणीय वाढ झाली आहे. आकडेवारीनुसार, २०१८ मध्ये महाराष्ट्रात अंदाजे १६९० बिबटे होते, तर २०२२ मध्ये ही संख्या सुमारे १९८५ वर गेली. देशात बिबट्यांच्या संख्येत मध्यप्रदेश नंतर महाराष्ट्राचा दुसरा क्रमांक लागतो. उपलब्ध आकडेवारी ही अधिकृत असली तरी, पुणे जिल्ह्यातील शिरूर-जुन्नर-खेड या भागातच १००० ते १२०० बिबटे असल्याचा अंदाज स्थानिकांकडून वर्तवला जातोय. यामुळे राज्यात आरक्षित आणि इतर जंगलं तसेच सह्याद्री आणि पश्चिम घाटात मिळून १२ ते १३ हजार बिबटे असू शकतात, असाही एक अंदाज आहे.
बिबट्यांचे प्रमाण इतके वाढण्यामागे कारण काय?
- उच्च प्रजनन क्षमता: इतर वन्य प्राण्यांपेक्षा बिबट्यांची प्रजनन क्षमता जास्त आहे. मादी बिबट्या दर दोन वर्षांनी दोन ते चार पिल्लांना जन्म देते आणि या पिल्लांचे जगण्याचे प्रमाणही (Survival Rate) इतर प्राण्यांच्या तुलनेत अधिक असते.
- जुळवून घेण्याची क्षमता: बिबट्या हा अधिवासाशी जुळवून घेणारा प्राणी आहे. त्यांना घनदाट जंगलाची गरज नसते. ते झुडपे, शेती, दऱ्या, लहान टेकड्या, नद्यांचे काठ आणि अगदी शहरालगतच्या भागांतही राहू शकतात.
- बहुआयामी शिकारी (Versatile Hunter): बिबटे झाडांवरील पक्षांपासून ते कुत्रे, शेळ्या, ससे, उंदीर अशा कोणत्याही भक्षावर जगू शकतात. वाघ आणि सिंहांना मोठी टेरिटरी आणि विशिष्ट शिकार आवश्यक असते, पण बिबटे माणसाजवळच्या वस्तीतही सहज राहू शकतात. ते रात्रीच्या वेळी सक्रिय असल्याने, माणसे झोपलेली असताना वस्तीच्या जवळ शांतपणे फिरतात.
- उच्च जगण्याचे प्रमाण: भारतात जंगलं कमी होत असतानाही, बिबटे विरळ जंगलांमध्ये, वनांच्या तुकड्यांमध्ये, शेतीच्या पट्ट्यांमध्ये किंवा मानवी सहवासातही टिकून राहू शकतात.
- शिकार सहज उपलब्ध असणे: गावांभोवती आणि शहरी भागात बिबट्यांना भक्ष म्हणून कुत्रे, बकरी, मेंढ्या, कोंबड्या सहजासहजी मिळतात.
- व्याघ्र संरक्षण मोहीम: व्याघ्र संरक्षण मोहीम राबवताना जंगलांमध्ये हरीण, चितळ, सांबर अशा शिकार प्रजाती वाढवण्यावर भर दिला गेला, ज्यामुळे वाढलेल्या शिकाऱ्यांवर बिबट्यांची संख्याही आपोआप वाढत गेली.
या वाढत्या हल्ल्यांमुळे पुणे जिल्ह्यातील पिंपरखेडमध्ये दहा दिवसांत दोन लहान मुलांचा मृत्यू झाला, तर अहिल्यानगरच्या खारेकरजुने येथे पाच वर्षांच्या चिमुर्डीचा, तसेच कोपरगावमध्ये एका महिलेचा आणि चार वर्षांच्या मुलीचा बळी गेला आहे. संपूर्ण वर्षाचा विचार केल्यास, नाशिक आणि अहिल्यानगर जिल्ह्यात जवळपास २० जणांचा मृत्यू झाला आहे. लोकांमध्ये आक्रोश आणि संतापाची भावना निर्माण झाल्यावर सरकारने काही उपाययोजना जाहीर केल्या आहेत.
- मादी बिबट्यांची नसबंदी: बिबट्यांची संख्या नियंत्रणात आणण्यासाठी मादी बिबट्यांची नसबंदी करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे, पण ही प्रक्रिया आव्हानात्मक आणि दीर्घकाळ चालणारी असल्याने लगेच परिणाम दिसणार नाही.
- नरभक्षक बिबट्यांना ठार मारणे: नरभक्षक बिबट्यांना जेरबंद करण्याचे किंवा थेट गोळ्या घालून ठार मारण्याचे आदेश सरकारने दिले आहेत.
- आधुनिक तंत्रज्ञान: बिबट्यांचा शोध घेण्यासाठी AI चा वापर, अत्याधुनिक सॅटेलाईट कॅमेऱ्यांचा उपयोग, ड्रोनने टेहळणी तसेच सायरनने अलर्ट देण्यासारखे उपाय केले जाणार आहेत.
- पिंजऱ्यांची संख्या वाढवली: बिबट्यांना पकडण्यासाठी पिंजऱ्यांची संख्या २०० वरून १००० पर्यंत वाढवण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे.
- रेस्क्यू सेंटर्स: बिबट्यांचा सर्वाधिक वावर असलेल्या उत्तर पुणे जिल्ह्यात उपचार आणि पुनर्वसनासाठी दोन नवे रेस्क्यू सेंटर सुरू करण्यात येणार आहेत.
- जंगलात खाद्य: वनमंत्री गणेश नाईक यांनी बिबट्याला जंगलात खाद्य उपलब्ध करून देण्यासाठी जंगल परिसरात शेळ्या सोडण्याचा आणि जैवसाखळी पुन्हा उभी करण्याचा उपाय सुचवला आहे.
उपमुख्यमंत्री अजित पवार यांनी बिबट्यांचा वावर असलेल्या भागातील शाळांची वेळ सकाळी ९:३० ते ४ अशी करण्याचे निर्देश दिले आहेत, जेणेकरून विद्यार्थी सुरक्षित राहतील.
सरकार करत असलेले हे उपाय महत्त्वाचे असले तरी ते शाश्वत नाहीत, असे वन्यजीव अभ्यासकांचे मत आहे. नरभक्षक बनलेल्या बिबट्यांना मारणे हा तात्पुरता उपाय असला तरी, अन्य बिबट्यांना मारणे, जेरबंद करणे आणि मादी बिबट्यांची नसबंदी करणे या उपायांनी बिबट्यांचे प्रमाण कायमस्वरूपी कमी होण्याची शक्यता नाही. अभ्यासकांच्या मते, ‘बिबट्यासह जगायचं की बिबट्याना मारून जगायचं’ याचा विचार करण्याची वेळ आली आहे. यासाठी राजस्थानमधील जालाना लेपर्ड सफारी आणि जवाई लेपर्ड कॉन्झर्व्हेशन या दोन प्रकल्पांचे उदाहरण दिले जाते.
- जयपूरची जालाना लेपर्ड सफारी: २०१० ते २०१५ या काळात जयपूरलगतच्या जालाना जंगलातील बिबटे शहरात येऊ लागले. प्रशासनाने बिबट्यांच्या शहरी वातावरणाशी जुळवून घेण्याची क्षमता ओळखली आणि या भागाचे बिबट पर्यटन केंद्रात रूपांतर केले. हा भाग बिबट्यांसाठी आरक्षित करण्यात आला आणि तिथे सफारी सुरू झाली. त्यामुळे बिबट्या शहरात येणे थांबले आणि स्थानिकांना रोजगार मिळाला. आज हे भारतातले सर्वात मोठे शहरी बिबट अभयारण्य ठरले आहे.
- जोधपूरचे जवाई लेपर्ड कॉन्झर्व्हेशन: जवाईमध्ये मंदिरांच्या टेकड्यांवर वर्षानुवर्षे बिबटे राहत होते. ते माणसाळले असल्यामुळे पाळीव प्राण्यांची शिकार करायचे, पण माणसांवर हल्ला करत नव्हते. २०१२ नंतर वनखात्याने इथे जवाई लेपर्ड कॉन्झर्व्हेशन रिझर्व्ह प्रकल्प सुरू करून पर्यटनासाठी तो खुला केला. आज हे सर्वात मोठे लक्झरी निवास व्यवस्था असलेले बिबट पर्यटन केंद्र बनले आहे.
या उदाहरणांवरून स्पष्ट होते की, बिबट्यांच्या संवर्धनासोबतच रोजगार आणि पर्यटन साधता येऊ शकते. ज्येष्ठ वन्यजीव अभ्यासक आणि बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटीचे संचालक किशोर रेठे यांच्या म्हणण्यानुसार, ही समस्या सोडवण्यासाठी वन्यजीव शास्त्राच्या दृष्टिकोनातून अभ्यास करूनच दीर्घकालीन उपाय करावे लागतील. ज्या भागात बिबट्यांचा उपद्रव वाढला आहे, तिथल्या लँडस्केपचा विचार करून वेगवेगळ्या उपायांची आखणी करता येऊ शकते, ज्यामुळे बिबट्यांची दहशत तर कमी होईलच, शिवाय पर्यटन आणि अन्य व्यवसायाच्या माध्यमातून रोजगारही निर्माण होऊ शकतील.
Get the latest Marathi news, Maharashtra news, and updates from politics, election, sports, entertainment, health, agriculture, business, and religion – only on headlinesmarathi.com.
